Arka Noego pełna niespodzianek. Oto lista zwierząt, które się na niej miały znaleźć

Spis treści:

Średniowieczne wizje arki i jej pasażerów
Jakie gatunki pojawiały się w ikonografii?
Od mitu do nauki – reinterpretacja w nowożytności
Hybrydy, absurd i narodziny pojęcia gatunku
Wokół zwierząt z arki narosło wiele spekulacji – i to z dobrego powodu. Potop, boski nakaz, charyzmatyczna menażeria: historia z Księgi Rodzaju należy do najsłynniejszych w Biblii.

Pytanie, jakie gatunki towarzyszyły Noemu i jego rodzinie na własnoręcznie zbudowanym statku, pozostaje trudne, bo Biblia milczy o konkretnych stworzeniach. Z nazwy pojawiają się tylko dwa ptaki – gołębica i kruk, które Noe wypuścił, by sprawdzić, czy wody już opadły i ziemia znów nadaje się do zamieszkania.

To jednak nie powstrzymało artystów ani uczonych przed barwnymi – czasem wręcz niedorzecznymi — domysłami o tym, jakie zwierzęta trafiły na pokład. Takie teorie mówią dziś więcej o epokach, w których powstawały, oraz o rozwoju nauki niż o samej arce.

Średniowieczne wizje arki i jej pasażerów
Spekulacje na temat zwierząt z arki są niemal tak stare jak sama Biblia. Jedna z najwcześniejszych zachowanych ilustracji sceny biblijnej — na monecie z III w. n.e. – przedstawia arkę oraz dwa ptaki uznawane za nawiązanie do gołębicy, którą Noe wypuścił, by sprawdzić, czy ziemia obeschła

Jakie gatunki pojawiały się w ikonografii?
Jakie konkretnie gatunki pokazywali średniowieczni artyści? Europejscy twórcy, słabo obeznani z bogactwem światowej fauny, najczęściej wybierali zwierzęta znane z codzienności. W XI-wiecznym rękopisie anglosaskim „Old English Hexateuch” widzimy krowy, kozy i świnie – pospolite w Europie zwierzęta hodowlane – schodzące parami z arki.

Bardziej egzotyczne gatunki, obecne w innych manuskryptach, świadczą o rosnących kontaktach średniowiecznej Europy ze światem – najpierw dzięki handlowi, a później dzięki wyprawom i dalekim podróżom. XV-wieczni rzeźbiarze z katedry w Norwich w Anglii przedstawili Noego nie tylko z bydłem i ptactwem, lecz także z małpą. Zwierzę to – choć nierodzime dla północnego klimatu – było już znane z ówczesnych menażerii i dworskich rozrywek. W ikonografii arki pojawiały się też żyrafy, pawie i lwy.

Na rzeźbieniach z Norwich znalazło się również stworzenie czysto fantastyczne – jednorożec. – Ludzie w średniowieczu nie mieli Wikipedii, samolotów ani łatwego podróżowania – mówi kustoszka. – Nie mieli realnego dostępu do informacji. Przy tak ograniczonych możliwościach opowieści o nieznanych zwierzętach interpretowano wyobraźnią. Dlatego obok prawdziwych gatunków w bestiariuszach i iluminacjach dotyczących arki widzimy jednorożce, gryfy czy istoty przypominające smoki.

Od mitu do nauki – reinterpretacja w nowożytności
Średniowiecznym ludziom mogły wydawać się wiarygodne stworzenia takie jak jednorożce czy smoki. Po reformacji w XVI w. opowieść o arce zaczęto jednak traktować dosłownie – jako wydarzenie historyczne. To postawiło badaczy przed trudnym zadaniem: trzeba było pogodzić detale biblijnej relacji z nowymi ideami naukowymi oraz z niezwykłą różnorodnością zwierząt odkrywanych w epoce intensywnych podróży morskich i eksploracji.

W efekcie, jak pisała historyczka nauki Ruth Hill, rozgorzał „najwcześniejszy i najbardziej kontrowersyjny spór o ewolucję gatunków przed Karolem Darwinem.”. Pojawił się wysyp konkurencyjnych teorii o tym, jakie zwierzęta mogły być na arce.

Przykład: francuski matematyk Jean Borrell (znany też jako Johannes Buteo) twierdził, że na arce było zaledwie 93 rodzaje ssaków. Reszta – jego zdaniem – powstała samorodnie z błota, więc nie wymagała ratunku. Hiszpański jezuita Benito Pereira podobnie argumentował, że wiele owadów, jak muchy, nie potrzebowało miejsca na statku, bo „rodzą się” z trupów, którymi się żywią. Brytyjski podróżnik Walter Raleigh sądził z kolei, że gatunki „mieszane”, jak muły, nie znalazły się na arce, bo wtedy jeszcze nie istniały.

Hybrydy, absurd i narodziny pojęcia gatunku
W XVII w. zderzenie nowych odkryć z biblijną narracją stawało się coraz trudniejsze. Jeden z badaczy, niemiecki polihistor i jezuita Athanasius Kircher, spróbował to pogodzić w dziele „Arca Noë” (1675). Opisał w nim dobór zwierząt, opiekę nad nimi i to, jak pomieścić wszystkie gatunki na pokładzie. Poglądy Kirchera na temat życia na arce były szczególnie zapadające w pamięć – zwłaszcza dlatego, że doprowadził on ideę „hybrydyzacji”, rozważaną przez Raleigha i innych ówczesnych uczonych, do granic absurdu.

Twierdził, że wiele gatunków lądowych to w rzeczywistości hybrydy i dlatego można je było spokojnie pominąć przy załadunku na arkę. Do takich stworzeń zaliczał m.in. żyrafy, które uważał za hybrydę lamparta i wielbłąda, oraz pancerniki jako rezultat skrzyżowania żółwia z jeżozwierzem. Żadna z tych teorii nie była prawdziwa.

Ze względu na możliwość istnienia tych tak zwanych „hybryd” Kircher wyliczał, że Noe potrzebowałby jedynie 130 gatunków czworonożnych ssaków, 30 gatunków węży oraz 150 gatunków ptaków, aby po potopie przywrócić życie na Ziemi. „Kircher doprowadził swój styl badań tak daleko, jak tylko się dało – aż do granicy załamania” – zauważyli naukowcy Olaf Breidbach i Michael T. Ghiselijn na łamach „Proceedings of the California Academy of Sciences”.

Pomimo przesady, pomysły Kirchera, Buteo i innych badaczy przyczyniły się do powstania samej koncepcji gatunku biologicznego, której początki sięgają XVI wieku. To pojęcie było wcześniej nieznane – aż do momentu, gdy eksperymenty myślowe z menażerią Noego zmusiły uczonych takich jak Buteo i Kircher do klasyfikowania i porządkowania zwierząt w celu ustalenia, które z nich zasługiwały na miejsce na arce.

Koncepcja gatunku narodziła się w samą porę. Jak zauważa Ruth Hill, przekonanie, że wszystkie zwierzęta mogły być pasażerami arki, stawało się już „skrajnie nieprawdopodobne”. Po wiekach momentami fantazyjnych, a momentami analitycznych rozważań na temat zwierząt z arki Noego, naukowcy i artyści poszli dalej – pozostawiając za sobą kluczowe kamienie milowe w rozumieniu świata przyrody.